Basis in het Boeddhisme
Ongeveer 450 jaar voor Christus werd Siddharta Gautama geboren in het zuiden van Nepal. Hij groeit op in een welgestelde hindoe familie. Op 29 jarige leeftijd gaat hij op zoek naar ‘het echte leven’ buiten de paleismuren. Hij besluit zijn rijke bestaan in te ruilen voor dat van monnik en start zijn spirituele zoektocht. Op zijn 35e komt hij tot verlichting en krijgt de naam Boeddha (‘hij die ontwaakt is’). Tot zijn 80e geeft hij onderricht in het noorden van India. Hij legt daarmee de basis voor wat uitgroeit tot wat nu heet het Boeddhisme.
Het huidige Boeddhisme kent een drietal hoofdstromingen: de Hinayana, de Mahayana en de Vajrayana. Alle stromingen streven in essentie naar hetzelfde: de bevrijding van lijden. Mindfulness kan terug geleidt worden naar de Hinayana traditie. Deze traditie wordt gekenmerkt door het ‘achtvoudige pad’ dat mensen aanreikt hoe op praktische wijze geoefend kan worden in acht levensaspecten. Deze betreffen: inzicht, denken, spreken, handelen, de manier van leven, inspanning, oplettendheid en meditatie. Veronderstelt wordt dat, als je deze levensaspecten de juiste volle aandacht geeft er een solide basis zal zijn voor je leven. Je bewustzijn zal daarbij groeien over zowel wat je gelukkig maakt als waaraan je lijdt.
De Boeddha heeft zelf veel concrete aanwijzingen gegeven om door bewuste ademhaling tot een ontspannen aanwezigheid (Samata) te komen en hoe inzicht te verkrijgen (Vipassana). Hij gaf ook concrete instructies hoe je tot juist inzicht kunt komen; door je aandacht te richten op vier gebieden: je zintuigen, je lichamelijke sensaties, je gevoelens en je gedachten. Door inzicht ga je zien waarin je verstrikt bent geraakt en als je oplettend genoeg bent hoe je dit kunt voorkomen. Daarbij is het belangrijk te zien dat je vaak wordt getriggerd door het verleden of de toekomst. Door oefening in directe waarneming van wat er in ‘het hier en nu’ is schep je ruimte voor jezelf, kun je zowel schoonheid zien als pijn ervaren zonder dat je wordt verlamd of overweldigd.
De Boeddha gebruikte mindfulness al als begrip. Hij gaf aan dat wanneer je alles in volle aandacht ervaart, er in ieder moment en iedere handeling ruimte, bezieling en rust aanwezig kan zijn. Je wordt dan niet langer meegenomen door je automatische patronen, gedachtegangen en obsessies.
Thich Nath Hanh
Deze Vietnamese boeddhistische leraar heeft in onze tijd vorm gegeven aan wat hij noemt ‘geëngageerd Boeddhisme’. Hij heeft het Boeddhisme voor ons westerlingen meer toegankelijk gemaakt. Tijdens de Vietnamoorlog leefde hij de mensen in zijn land voor hoe je te midden van het dagelijkse geweld het lijden kunt verlichten en haat kunt helen. Sinds de jaren ’70 heeft hij een omvangrijke, en voor ons zeer toegankelijke gemeenschap gesticht in de Franse Dordogne (www.plumvillage.org) met inmiddels acht locaties elders in de wereld. Voor velen is het ‘leven in aandacht’ in zijn gemeenschap een grote inspiratiebron, voor iedereen toegankelijk, weliswaar sober, uiterst liefdevol en niet spartaans.
Westerse wetenschappers
Thich Nhat Hanh was één van de inspiratiebronnen voor Jon Kabat Zinn, een Amerikaanse wetenschapper en arts, die vanaf de jaren ’80 het Boeddhisme een praktische vertaling wist te geven; ‘Buddhism without Buddhism’. Hij ontwikkelde het trainingsprogramma Mindfulness Based Stress Reduction of kortweg MBSR waarbij hij mensen met chronische pijn via een opbouw van aandachtsoefeningen hiermee anders leerde omgaan.
Jon Kabatt Zinn richtte als hoogleraar de Stress Reduction Clinic op aan de University of Massachusetts en heeft daarmee mindfulness als begrip en methode op de kaart gezet. Al snel zijn andere hoogleraren zowel in de V.S. als in G.B. (o.a. Williams, Teasdale, Segal) mindfulness in gaan zetten bij psychische problemen waaronder depressies. Dit heeft geleid tot de Mindfulness Based Cognitive Therapy of kortweg MBCT.
Tegelijk met de ontwikkeling van deze methoden is er veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effecten er van. Deze bleken bijzonder goed te zijn waardoor de benadering in de belangstelling kwam. Zo is de basis gelegd voor een wereldwijde belangstelling voor mindfulness.
Eenheid van lichaam en geest
Tegelijkertijd met de ontwikkeling van mindfulness zijn er belangrijke ontdekkingen gedaan over de wisselwerking tussen lichamelijke functies en de hersenen. Steeds fundamenteler wordt onderbouwd dat lichamelijke ontspanning, bewuste ademhaling en vertraging in handelen een wezenlijke verandering teweeg kan brengen in de hersenwerking, gedachtes en gevoelens en het immuunsysteem. Nu de wetenschap onderschrijft dat lichaam en geest een eenheid zijn versterkt dit het vertrouwen in mindfulness dat hier op gebaseerd is.
Huidige stand van zaken
In de V.S. is de ontwikkeling van mindfulness binnen de wetenschap en gezondheidszorg al ver gevorderd. Steeds vaker zijn er wetenschappelijke publicaties over het vaststellen van lichamelijke veranderingen die de effecten begrijpelijker en aantoonbaar maken.
Er is wereldwijd een netwerk van spirituele leraren en wetenschappers die gezamenlijk werken aan de verdere ontwikkeling en het inzichtelijk maken van de effecten. In Nederland kent de Universiteit van Nijmegen een hoogleraar mindfulness. Ook de UvA is zeer actief. Zo wordt ook in ons land uitgebreid onderzoek gedaan naar de effecten van beoefening bij psychische- en gezondheidsproblemen. Enkele hogescholen bieden inmiddels erkende postHBO opleidingen tot mindfulnesstrainer aan.
Mindfulness wordt ook omarmt door meestal nog de grotere organisaties of bedrijven die hun medewerkers een training aanbieden. Het draagt immers niet alleen bij aan stress-reductie maar ook aan persoonlijke ontwikkeling, efficiency, samenwerking en leiderschap.
Ook is mindfulness in Nederland doorgedrongen tot de reguliere gezondheidszorg en hulpverlening omdat men ziet dat het wat te bieden heeft. Steeds vaker adviseren artsen cliënten om eens te kijken of mindfulness wat voor ze kan betekenen.
Enkele ziektekostenverzekeraars verstrekken middels hun aanvullend pakket, elk onder eigen voorwaarden een vergoeding voor een MBSR training. Voorwaarde is dat de training gegeven wordt door een trainer die aan hun eisen voldoet. Trainingen van Aardewijs worden niet vergoed. Verzekeraars stellen zodanig wisselende eisen aan trainers dat Aardewijs hier niet voortdurend op wil inspelen terwijl geen langlopende afspraken met hen te maken zijn. Aardewijs compenseert het mogelijk mislopen van zo’n vergoeding door het hanteren van een laag tarief.